Mỗi mùa Giáng sinh, chúng ta quen thuộc với hình ảnh Ông già Noel hiền hậu, mang quà và niềm vui đến cho trẻ nhỏ. Nhưng đã bao giờ bạn tự hỏi: biểu tượng tưởng chừng như thuần khiết ấy từng được sinh ra trong một bối cảnh hoàn toàn khác: chiến tranh, chia rẽ và tuyên truyền chính trị?
Bài viết dưới đây lần theo dấu vết Thomas Nast, họa sĩ biếm họa đã định hình hình ảnh Santa Claus hiện đại giữa thời Nội chiến Mỹ, để từ đó mở ra một góc nhìn ít được nhắc tới rằng Giáng sinh không chỉ là lễ hội, mà còn là một công cụ truyền thông chính trị đầy quyền lực.
KHI ÔNG GIÀ NOEL BƯỚC VÀO NỘI CHIẾN
Ngày 3/1/1863, trên tạp chí minh họa Harper’s Weekly, hai bức tranh về Ông già Noel đã xuất hiện và nhanh chóng góp phần định hình sự ám ảnh của người Mỹ với hình ảnh một ông già Noel vui vẻ, phúc hậu. Bức tranh đầu tiên mô tả Santa đang phát quà trong một doanh trại của Quân đội Liên bang. Để tránh mọi nghi ngờ về lập trường chính trị của Santa trong cuộc Nội chiến, nhân vật này được vẽ trong trang phục mang tính biểu tượng rõ ràng: áo khoác họa tiết ngôi sao và quần sọc, gợi nhắc trực tiếp đến quốc kỳ Hoa Kỳ. Trên tay Santa là một con rối đồ chơi bị thắt dây quanh cổ, với khuôn mặt được tạo hình giống Tổng thống Liên minh miền Nam Jefferson Davis, qua đó thể hiện rõ thái độ chế giễu và đối lập chính trị.
Bức minh họa thứ hai đặt Santa trong cỗ xe trượt tuyết, rồi chui xuống ống khói, nhưng những hình ảnh này chỉ xuất hiện ở phần rìa. Trung tâm bức tranh được chia thành các vòng tròn riêng biệt, trong đó là hình ảnh một người phụ nữ quỳ gối cầu nguyện và một người lính tựa vào thân cây, gợi nên mối liên kết cảm xúc giữa hậu phương và tiền tuyến. Adam Gopnik viết trên The New Yorker năm 1997 rằng chính trong hai bức vẽ này, Giáng sinh đã được “Liên bang hóa”, trở thành một ngày lễ mang bản sắc của miền Bắc, đồng thời Santa được trao vai trò như một vị thần hộ mệnh địa phương của phe Liên bang. Thông qua đó, Giáng sinh không chỉ là một ngày lễ mà còn được khoác lên một hào quang tình cảm gia đình, thậm chí là sự ủy mị đầy tính chiến lược, phục vụ cho mục tiêu chính trị của cuộc chiến.
THOMAS NAST VÀ QUYỀN LỰC CỦA TRANH BIẾM HỌA
Người đứng sau những bức minh họa mang tính biểu tượng ấy là Thomas Nast, một họa sĩ biếm họa chính trị gốc Bavaria nhập cư vào Hoa Kỳ. Thomas được coi là một trong những nghệ sĩ có ảnh hưởng lớn nhất trong lịch sử biếm họa chính trị Mỹ, đến mức Tướng Ulysses Grant từng nhận định rằng ông đã “làm nhiều không kém bất kỳ ai khác để bảo vệ Liên bang và kết thúc cuộc chiến”. Tuy nhiên, Thomas không phải là người sáng tạo hoàn toàn hình ảnh Ông già Noel từ con số không. Giống như nhiều nhà kiến tạo biểu tượng văn hóa khác, ông kế thừa những hình ảnh và câu chuyện đã tồn tại trước đó, đồng thời tái cấu trúc chúng để phù hợp với hoàn cảnh lịch sử và nhu cầu truyền thông đương thời.
Thomas là người hội tụ đúng tài năng, đúng môi trường và đúng thời điểm. Ông sở hữu khả năng kể chuyện bằng hình ảnh vô cùng chi tiết, kết hợp hài hòa giữa yếu tố cảm xúc, chính trị và đời sống thường nhật. Thông qua các bức tranh của mình, Thomas không chỉ minh họa một nhân vật huyền thoại mà còn gán cho Santa những giá trị đạo đức, lập trường chính trị và ý nghĩa biểu tượng gắn chặt với sự nghiệp của phe Liên bang. Chính điều này đã giúp hình ảnh Santa vượt ra khỏi phạm vi tôn giáo hay folklore để trở thành một công cụ truyền thông mang sức ảnh hưởng rộng lớn.
SỰ CHUYỂN ĐỔI CỦA GIÁNG SINH TRONG XÃ HỘI THẾ KỶ 19 VÀ NỀN TẢNG CHO HÌNH TƯỢNG SANTA HIỆN ĐẠI
Trước đầu thế kỷ 19, Giáng sinh chủ yếu là một ngày lễ tôn giáo đơn giản. Tuy nhiên, nhiều yếu tố xã hội đã cùng lúc thúc đẩy sự biến đổi của ngày lễ này. Cách mạng Công nghiệp tạo ra một tầng lớp trung lưu có khả năng chi tiêu cho quà tặng, trong khi sản xuất công nghiệp cho phép hàng hóa được sản xuất hàng loạt. Song song với đó, Giáng sinh dần xuất hiện trong văn học đại chúng, từ bài thơ “A Visit from St. Nicholas” (1823) của Clement Clarke Moore cho đến A Christmas Carol (1843) của Charles Dickens. Đến giữa thế kỷ 19, Giáng sinh đã mang diện mạo rất gần với ngày lễ mà thế giới hiện đại quen thuộc.
Fiona Halloran, trong Thomas Nast: The Father of Modern Political Cartoons, chỉ ra rằng Giáng sinh đã chuyển mình từ một mùa lễ hội hỗn loạn, gắn với rượu chè, sự đảo lộn trật tự xã hội và cảm thức mạnh mẽ về sự phán xét của Chúa, sang một khoảnh khắc riêng tư tập trung vào gia đình, mái ấm và đặc biệt là trẻ em. Sự chuyển hóa này diễn ra không chỉ ở Anh mà còn ở Hoa Kỳ, ngay cả khi Nội chiến đang diễn ra ác liệt. Trong hoàn cảnh thiếu thốn vật chất, trẻ em nhận những món quà thủ công, binh lính Liên bang và Liên minh miền Nam trao đổi cà phê và báo chí trên tiền tuyến, còn các doanh trại được trang trí mộc mạc để giữ lại tinh thần lễ hội. Người lính Liên bang Alfred Bellard từng mô tả việc dựng một cây nhỏ trước lều, treo bánh quy cứng và thịt muối thay cho bánh ngọt hay trái cây, như một nỗ lực tái hiện không khí Giáng sinh giữa chiến tranh.
TỪ MINH HỌA THỜI CHIẾN ĐẾN DI SẢN VĂN HÓA CỦA ÔNG GIÀ NOEL HIỆN ĐẠI
Thomas Nast gia nhập Harper’s Weekly năm 1862, một trong những tạp chí có lượng độc giả lớn nhất thời bấy giờ. Không chỉ đăng tải tin tức và bình luận chính trị, Harper’s Weekly còn cung cấp truyện hư cấu giàu cảm xúc, yếu tố hài hước và tin tức văn hóa, tạo nên một môi trường lý tưởng để Thomas đưa hình ảnh Santa đến với công chúng đại chúng. Bắt đầu từ tháng 1/1863, ông liên tục minh họa Santa Claus và trong suốt giai đoạn từ đó đến năm 1886 đã cho ra đời tổng cộng 33 bức tranh về nhân vật này.
Trong thời kỳ Nội chiến, nhiều tác phẩm của ông mang tính tuyên truyền rõ rệt, phản ánh lập trường ủng hộ bãi nô, quyền dân sự và Đảng Cộng hòa. Tuy nhiên, ngay cả sau khi chiến tranh kết thúc, ông vẫn tiếp tục sử dụng hình tượng Ông già Noel để truyền tải các thông điệp chính trị. Bức “Merry Old Santa Claus” năm 1881, thường được xem là hình ảnh kinh điển định hình diện mạo Santa hiện đại, thực chất là một lời phê phán sự chần chừ của chính phủ trong việc tăng lương cho quân đội. Chiếc túi quà trên lưng Santa thực ra là ba lô quân đội, thanh kiếm và khóa thắt lưng tượng trưng cho Lục quân, trong khi con ngựa đồ chơi ám chỉ “con ngựa thành Troy”, biểu tượng cho sự phản trắc. Chiếc đồng hồ chỉ mười phút đến nửa đêm hàm ý Thượng viện Hoa Kỳ không còn nhiều thời gian để đưa ra quyết định công bằng cho binh sĩ Lục quân và Hải quân.
Dù ngày nay Thomas Nast thường được nhớ đến với những biểu tượng chính trị như con lừa của Đảng Dân chủ hay con voi của Đảng Cộng hòa, vai trò của ông trong việc kiến tạo hình ảnh hiện đại của Ông già Noel lại ít được nhắc tới. Tuy nhiên, chính từ những bức tranh mang màu sắc tuyên truyền trong thời kỳ Nội chiến ấy, Santa Claus đã trở thành một biểu tượng văn hóa toàn cầu, gắn liền với Giáng sinh theo cách mà thế giới hiện đại quen thuộc ngày nay.
Nguồn: Smithsonian Magazine.